Podróże w Zaczarowany Świat Muzyki czyli jak rozwijać zdolności artystyczne i naturalną aktywność twórczą u dzieci w wieku przedszkolnym z wykorzystaniem muzyki

Cel działania: Stworzenie odpowiednich warunków i klimatu dla ujawnienia i rozwijania u dzieci zdolności artystycznych i aktywności twórczej.

Cele operacyjne: dziecko o zdolnościach artystycznych i aktywne twórczo powinno być otwarte na nowe pomysły i doświadczenia, samodzielnie dostrzegać problemy, proponować oryginalne rozwiązania problemu, wykazać się wytrwałością w realizowaniu do końca podejmowanych przez siebie działań, odczuwać zadowolenie z wykonanego zadania, być pewne siebie i mieć rozwinięte poczucie własnej wartości, przejawiać spontaniczną radość, wykazać zainteresowania muzyczne, wykorzystać muzykę do wyrażania uczuć i przeżyć, dokonać twórczej transpozycji języka muzycznego na obraz plastyczny, śpiewać piosenki we właściwej tonacji, dokładnie imitować dźwięki, rozpoznawać rytm, tempo, dynamikę w muzyce oraz przedstawić je za pomocą różnych środków wyrazu, grać na instrumentach perkusyjnych, improwizować melodię, przejawiać ekspresję muzyczną, plastyczną, ruchową i słowną.

Szczegółowy opis działania:

Według D. Lewisa (1988) „dziecko rodzi się wszechstronnie uzdolnione, z pełną możliwością rozwoju we wszystkich kierunkach, potencjalną wybitną inteligencją i zadatkami na rozwijanie wielkiej twórczości oraz dużym talentem społecznym. Trzeba tylko stworzyć mu możliwości ich maksymalnego rozwoju”. Takie wyzwanie stawia przed sobą współczesne przedszkole.

Okres od urodzenia do 10 roku życia (a więc i wiek przedszkolny) – jak podkreśla M. Partyka (2000) – jest najważniejszym etapem życia, w którym można wpływać na wszechstronny rozwój dziecka. Pierwsze lata życia dziecka mają szczególne znaczenie dla rozwoju w późniejszych latach.

W im większym stopniu działanie stymulujące rozwój zdolności angażuje energię, zapał i umysł dziecka, tym intensywniej rozwijają się jego zdolności. Dzieci wdrażane w przedszkolu do twórczego myślenia, chętnego i odważnego podejmowania problemów już jako uczniowie posiadać będą nawyk samodzielnej twórczej aktywności w różnych dziedzinach. To jeden z celów przedszkola stanowiącego pierwsze ogniwo zreformowanego systemu edukacji, związanego z przygotowaniem dziecka do podjęcia nauki szkolnej.

Najważniejszym celem jest umożliwienie każdemu dziecku określenie swojej własnej niepowtarzalnej indywidualności. Współczesny obraz dziecka przedszkolnego to dziecko aktywne, kreatywne, o bogatej wyobraźni, otwarte na otaczający go świat i sytuacje, posiadające poczucie własnej niezależności i autonomii, odpowiedzialne za siebie i innych, potrafiące porozumiewać się z innymi.

Autorzy programu reprezentują różne placówki, na różnych szczeblach edukacyjnych. Odwołując się do stwierdzenia, że w dzieciach tkwi ogromny potencjał, wspólnym punktem ich działań jest stymulowanie rozwoju zdolności artystycznych i dyspozycji twórczych dziecka poprzez zapewnienie kontaktu z muzyką.

Program stanowi propozycję zabaw, ćwiczeń, zajęć edukacyjnych opartych na metodach aktywnych bezpośrednio związanych z muzyką i jej różnorodnymi formami.

W przedstawionym programie muzyka staje się środkiem stymulującym zdolności artystyczne i aktywność twórczą dziecka. Przyczynia się do postawy twórczej u przyszłych nie tylko odbiorców, ale i twórców kultury, bo jak mawiał dr Beokholt „To co dziecko zdobywa do sześciu lat, jest prawie równoważne z tym co dziedziczy.” – B. Podolska (1987).

Miejscem realizacji programu jest przedszkole. W celu prawidłowego przebiegu procesu edukacyjnego sale zajęć są tak zaaranżowane, aby umożliwiły dzieciom swobodne, odpowiadające aktualnym zainteresowaniom podejmowanie indywidualnych i zespołowych działań w różnych sferach aktywności.

Duże przestrzenne sale są podzielone na kąciki zainteresowań, w których dzieci mogą bawić się w intymnej atmosferze nie przeszkadzając sobie nawzajem w zabawie. Zgromadzone są w nich różnorodne rekwizyty, pomoce dydaktyczne i materiały, które zachęcają do eksperymentowania, obserwacji i wyciągania wniosków. Dla nauczyciela są też miejscem obserwacji dzieci podczas ich swobodnych samodzielnych działań.

Miejscem specjalnie wyznaczonym jest tzw. kącik rekreacyjny służący do odprężenia organizmu przy muzyce o spokojnym nastroju lub do wyboru bajkami muzycznymi włączonymi na życzenie dziecka.

Zgodnie z założeniami programu dużą wagę przywiązuje się do kącika muzycznego. Jest on w każdej sali, usytuowany w miejscu, do którego dzieci mają łatwy dostęp i w każdej chwili mogą korzystać z wyłożonych tam instrumentów w skład których wchodzą: bębenki z pałeczką, tamburina, grzechotki, kołatki, kastaniety, pudełka akustyczne, drewienka (klawesy), trójkąty, talerze z pałką, dzwonki chromatyczne, klawesyn i metalofon. W kąciku znajdują się również proste instrumenty m.in. grzechotki i brzękadełka skonstruowane z dziećmi. Mają one dodatkową wartość z uwagi na włożony w pracę wysiłek oraz stanowią źródło poszukiwania niekonwencjonalnych dźwięków.

W wyposażeniu kącika znajduje się magnetofon z odtwarzaczem płyt kompaktowych, kasety , płyty CD z muzyką o różnorodnym charakterze, muzyką klasyczną, piosenkami i odgłosami pochodzącymi z różnych środowisk.

Przedszkole posiada cały zestaw pomocy samodzielnie wypracowanych niezbędnych do prowadzenia zajęć Metodą Dobrego Startu. Są to między innymi duże plansze ze wzorami graficznymi – znakami opracowanych piosenek, dla każdego dziecka plansze formatu A-3 ze znakiem graficznym wykonanym z materiału o wyczuwalnej fakturze, wałki z materiału wypełnione kaszą pęczak oraz tacki z kaszą. Realizację programu umożliwia bogata baza dydaktyczna w skład której wchodzą: płytoteka, video-teka oraz specjalnie nagrana do potrzeb programu płyta CD z załączonym opisem muzyki.

Do realizacji programu przewidziane zostały formy organizacyjne: indywidualna, zespołowa, grupowa oraz różnorodne formy pedagogiczne:

zabawa jako forma podstawowa

– swobodna,

– kierowana w tym m.in. integracyjna, relaksacyjna;

• zajęcia umuzykalniające zwane „rytmiką” prowadzone dwa razy w tygodniu przez instruktora, przy akompaniamencie pianina
• zajęcia prowadzone codziennie w blokach integralnych, których czas trwania uzależniony jest od stopnia zainteresowania dzieci
• zajęcia prowadzone Metodą Dobrego Startu

– 3 i 4 l – raz w miesiącu piosenki do rysowania,

– 5 l – dwa razy w miesiącu opracowanie piosenek ze wzorem graficznym,

– 6 l – dwa razy w miesiącu opracowanie piosenki ze wzorem graficznym,

– piosenki na literki,

– samodzielne tworzenie wzoru i muzyki;

• koncerty muzyczne prowadzone przez profesjonalnych muzyków raz w miesiącu dla wszystkich grup wiekowych na terenie przedszkola,
• udział dzieci 6-letnich w próbach i koncertach Toruńskiej Orkiestry Symfonicznej,
• udział dzieci w spotkaniach z muzyką organizowanych przez uczniów i nauczycieli Zespołu Szkół Muzycznych (w koncertach biorą udział absolwenci przedszkola),
• uroczystości przedszkolne,
• tworzenie dziecięcej przedszkolnej orkiestry z wykorzystaniem instrumentów melodycznych i niemelodycznych (instrumentarium Orffa),
• stworzenie chóru przedszkolnego „Zaczarowane nutki”,
• prezentowanie prac plastycznych wszystkich dzieci w przedszkolnej galerii,
• udział w zewnętrznych konkursach muzycznych, plastycznych, interpretacyjnych – międzyprzedszkolnych i organizowanych przez ogniska pracy pozaszkolnej.

Proponowane formy są wykorzystywane z uwzględnieniem możliwości i postępów dzieci przy opracowywaniu planów działań edukacyjnych na każdy, kolejny miesiąc.

Sposoby realizacji założeń programu

Do realizacji założeń programu proponuje się zastosowanie metod aktywnych takich jak: pedagogika zabawy, metoda gimnastyki twórczej (ekspresyjnej) R. Labana, metoda K. Orffa, metoda Bati Straus, gimnastyka rytmiczna M. A. Kniessów, ruch rozwijający W. Sherborne, gimnastyka z muzyką „RYTMY” , Metoda Dobrego Startu, techniki C. Freineta (swobodna ekspresja muzyczna, plastyczna), synektyka, zabawy relaksacyjne oparte na technikach wg Jacobsona, Wintereberta i treningu autogennym A. Polende.

Program stwarza możliwości uzewnętrzniania przez każde dziecko tego wszystkiego, co pragnie ono wyrazić posługując się własną ekspresją. Autorzy programu wykorzystują następujące formy ekspresji twórczej inspirowanej muzyką: ekspresję słowną, wokalną, ruchową, instrumentalną, plastyczną oraz proponują łączenie różnych rodzajów ekspresji dziecka: prowadzenie zabaw słowno-muzyczno-ruchowych z wykorzystaniem elementów melorecytacji, inscenizacji, ćwiczeń pantomimicznych, teatr muzyczny, zabawy relaksacyjne z muzyką (muzykoterapia), transpozycja języka muzycznego na język plastyczny, inspirowanie ekspresji przez utwór muzyczny, inspirowanie ekspresji muzycznej przez obraz, żywe słowo,inspirowanie twórczości słownej przez utwór instrumentalny, improwizacje wokalne,wyrażanie wrażeń dotykowych za pomocą muzyki.

I. Zabawy i ćwiczenia wyzwalające ekspresję twórczą

1. Ekspresja słowna

• rytmizowanie słów i prostych zdań,
• tworzenie tekstów do podanego rytmu,
• improwizowanie odpowiedzi rytmicznych na zadane pytania ( na dowolnej sylabie, stukając lub klaszcząc),
• tworzenie własnych zrytmizowanych tekstów z zastosowaniem zmian tempa, dynamiki, wysokości dźwięku),
• opowiadanie krótkich własnych bajek,
• improwizacje powstałe pod wpływem zasłyszanych odgłosów, na przykład wiatru, deszczu, pociągu,
• słowna interpretacja muzyki.

2. Ekspresja wokalna

a/ improwizowanie poddane określonej dyscyplinie”

• improwizowanie melodii do podanego tekstu, wiersza, rymowanki,
• improwizowanie melodii do podanego lub własnego rytmu, a także tematu rytmicznego,
• improwizowanie odpowiedzi melodycznych na zadane śpiewem przez nauczyciela pytanie oraz dialogowanie samych dzieci,
• improwizowanie melodyczne na określony przez dzieci lub nauczyciela temat np. las, morze, cyrk,
• własne interpretacje piosenek ( propozycje dotyczące tempa, dynamiki, zestawień grup instrumentalnych z wokalnymi, solistów z grupą itp.).

b/ Improwizacje swobodne

• wyrażanie śpiewem zjawisk przyrody, przeżyć lub obserwacji dzieci (np. „zaśpiewaj co widziałeś w drodze do przedszkola, zaśpiewaj o wiośnie”),
• własne melodie i piosenki śpiewane w teatrzyku przedszkolnym,
• improwizacje melodyczne na temat poddany treścią obrazka.

3. Ekspresja ruchowa

• naśladowanie ruchów zwierząt,
• wyrażanie ruchem i gestem zjawisk przyrody (np. wiatr, taniec liści, fale),
• interpretacja ruchowa piosenek,
• własne pomysły ruchowe interpretacji tematów rytmicznych,
• interpretacja ruchowa utworów instrumentalnych lub improwizowanie akompaniamentu nauczyciela wyrażająca treści muzyczne (np. tempo,, płynną melodię, nastrój radości, smutku) i pozamuzyczne ( taniec, pajacyków, motyli, bałwanków),
• improwizacje taneczne.

4. Ekspresja instrumentalna

• „szukanie” dźwięków na instrumentach (wydobywanie ciekawych efektów dźwiękowych),
• improwizowanie melodii na dzwonkach,
• granie własnych akompaniamentów do piosenek, wierszy i zabaw rytmicznych,
• improwizowanie rytmów kolejno przez dzieci z wprowadzeniem własnych pomysłów dotyczących artykulacji, zmian dynamicznych i tempa,
• granie ilustracji muzycznej do obrazka i opowiadań słownych z zastosowaniem różnych form artykulacji(np. rytm galopujących koni, marsz żołnierzy),
• improwizowanie solowych partii instrumentalnych na przemian z improwizacją grupową (forma ronda),
• granie poprzedników i „następników”,
• granie w grupach, w których każdy instrument może grać w dowolny sposób i w dowolnym rytmie z zachowaniem lub bez zachowania wspólnego metrum,
• granie w zespole z wprowadzeniem zmian tempa i dynamiki,
• dyrygowanie zespołem instrumentów z zastosowaniem różnych sposobów budowy utworu (np. dwie części różne lub pierwsza i trzecia takie same, druga inna), w powiązaniu ze zmianami dynamiki, tempa i barwy dźwięku.

II. Muzyka widziana oczami wyobraźni – propozycje tematów.

1. Analogia fantastyczna

a) przewidywanie odległych, niezwykłych konsekwencji

Co by było, gdyby ludzie zamienili się w instrumenty muzyczne?
Co by było, gdyby zamiast deszczu i śniegu z nieba spadały nuty?
Co by było, gdyby jakaś melodia nigdy się nie kończyła i trwała w nieskończoność?

Można połączyć aktywność plastyczną z werbalną – nagrywać lub zapisać komentarz słowny, który jednocześnie będzie świadczył o dużym zaangażowaniu dziecka w zadanie.

b) Łączenie w sobie sprzeczności

Instrumenty z wełny ( wełniane instrumenty)
O fortepianie , który powoli zamieniał się w pałac
O gitarze, która zamiast strun miała włosy
Tańczące ryby

2. Analogia symboliczna

a) „ przetłumaczenie” doznań słuchowych na znak wizualny ( z zaznaczeniem, że nie można przy realizacji użyć żadnych konkretnych przedmiotów.

Namaluj coś co jest hałasem
Namaluj coś co jest ciszą
Namaluj szelest
Namaluj szum
Namaluj skoczną melodię

b) realizowanie tematów przez ekspresję muzyczno – ruchową

• Przedstaw ruchem ciszę , szelest za pomocą dowolnie wybranych instrumentów , przedmiotów i tzw. nieużytków przedstaw

– hałas

– śpiew ptaków

– szemranie strumyka

– szum wzburzonego morza

3. Analogia personalna

a) identyfikowanie się z obiektem – wczuwanie się w drobny element będący cząsteczką większej struktury

• Jesteś najwyższym dźwiękiem w utworze muzycznym,
• Jesteś nutką na pięciolinii
• Jesteś kornikiem w starym fortepianie.

b) identyfikowanie się ze złożonymi zjawiskami

– dostrzeżenie, odczucie przez dzieci „istoty rzeczy czy zjawisk” poprzez abstrahowanie od nieistotnych, jednostkowych cech, uogólnienie tego co wspólne i przedstawienie „istoty” zjawiska w formie wizualnej.

• Jesteś muzyką
• Jesteś cykaniem świerszcza,
• Jesteś ruchem,
• Jesteś hałasem.

Przed wykonaniem prac przeprowadza się z dziećmi ćwiczenia mające na celu wprowadzenie w wyobraźnię.

III. Twórcze metody aktywności ruchowej

Zajęcia muzyczno-ruchowe stwarzają wielkie możliwości rozwojowe dla dzieci w wieku przedszkolnym. Same zajęcia ruchowe pozwalają dzieciom rozładować olbrzymią, naturalną w tym wieku potrzebę ruchu. Dzięki włączeniu w tok zajęć ruchowych muzyki, ruchy dziecka stają się bardziej płynne i harmonijne, dzieci poznają własne możliwości w zakresie wykonywania bardziej skomplikowanych ruchów (Gimnastyka rytmiczna A.M. Kniessów, metoda R. Labana, K.Orffa).

„Muzyka w sposób wręcz magiczny jest w stanie otworzyć wnętrze dziecka, pozwala mu przeżywać ją, a zarazem odkrywa ich własne uczucia i emocje. Dzięki temu oraz bogatemu arsenałowi ruchów dziecko może coraz lepiej wyrazić samo siebie w formie najbardziej naturalnej dla człowieka, czyli w ruchu” – Jan Welhan (1999).

IV. Wpływ Metody Dobrego Startu na rozwijanie zdolności i aktywności twórczej

Celem zajęć prowadzonych Metodą Dobrego Startu jest jednoczesne rozwijanie funkcji językowych, funkcji spostrzeżeniowych: wzrokowych, słuchowych, dotykowych, współdziałania między tymi funkcjami czyli integracji percepcyjno-motorycznej.

Ćwiczenia zawarte w metodzie mają wpływ na doskonalenie lateralizacji i orientacji w schemacie własnego ciała, oddziaływują na procesy emocjonalne i zachowanie społeczne oraz twórczą aktywność. Kontakt z żywą muzyką (udział osoby akompaniującej na pianinie) uaktywnia zajęcie, aktywizuje i wytwarza nastrój sprzyjający dobrej zabawie.

Stosowana forma w grupach dzieci młodszych (3-4 latków) piosenki do rysowania to głownie połączenie umuzykalnienia z twórczością plastyczną i aktywnością ruchową. Wyzwala ona radość z uzyskanych efektów, które powstają podczas rysowania elementów wzoru do rytmu piosenki oraz wzbogacenia całej pracy elementami własnymi wykonywanymi różnymi technikami.

Wprowadzona w drodze modyfikacji MDS własna forma dla dzieci 5-6 letnich – samodzielne tworzenie wzorów oraz tekstów i muzyki jest doskonałą okazją do rozwijania drzemiących w dzieciach zdolności i aktywności twórczej. Jednym z warunków twórczej aktywności jest ciekawość. Towarzyszy ona dzieciom, gdy zamiast prezentacji w kolejnym etapie, planszy ze wzorem graficznym usłyszy zapowiedź, że dzisiaj podczas zajęcia powstanie tyle wzorów, ile jest dzieci w sali.

Zajęcia przebiegają w atmosferze pogody i wzajemnej akceptacji, zauważony jest każdy wysiłek włożony w wykonanie określonych zadań. Są one okazją zwiększenia sił i możliwości oraz wzmocnienia poziomu samooceny i samoakceptacji, co jest niezbędne w prawidłowym rozwoju osobowości.

V.Techniki relaksacyjne

Sytuacje, z którymi stykają się na co dzień dzieci mogą powodować wiele napięć, a zwłaszcza, gdy dotyczą one dzieci bardziej wrażliwych, Przeżywane emocje mogą wywoływać niekorzystny stan napięcia emocjonalnego. Wszystko to stwarza potrzebę stosowania ćwiczeni relaksacyjnych powodujących rozluźnienie napięcia mięśniowego, przywrócenie równowagi emocjonalnej, uspokojenie wegetatywne, odprężenie i poprawę samopoczucia. Aby wywołać ten stan u dzieci stosuje się np. ćwiczenia relaksacyjne oparte na technice Jacobsona, Winterberta i Polender.

Najczęściej relaksacje stosuje się dla całej grupy jednocześnie, zwłaszcza, że oprócz celów typowo terapeutycznych jest ona doskonałą okazją do wypoczynku dzieci w połączeniu ze słuchaniem spokojnej muzyki i tworzeniem przyjemnych wyobrażeń. Dzieci doznają przy tym uczucia spokoju i bezpieczeństwa.

Teksty relaksacyjne do realizacji przy muzyce ; „W krainie baniek mydlanych”, „Jesteś płatkiem śniegu”, „Lot na grzbiecie gołębia, „Podróż parasolem” (opracowania własne).

Na wspomaganie rozwoju zdolności, prowadzenie pierwszych wysiłków twórczych dziecka oraz przekraczanie ich dotychczasowych osiągnięć wpływ mają nauczycielki przedszkola, które stanowią dobrze zintegrowany, twórczy zespół. Są otwarte na współpracę, koncentrują się one na dziecku, co oznacza że:

• pamiętają o tym, że jest ono podmiotem dynamicznie rozwijającym się;
• są świadome jego potrzeb, dążeń oraz aktualnych przeżyć i doświadczeń;
• bezwarunkowo akceptują osobę każdego dziecka;
• lubią przebywać w grupie dzieci, potrafią nawiązać i podtrzymać więź emocjonalną z każdym dzieckiem poprzez okazywanie mu swojej życzliwości i akceptacji oraz wczuwanie się w ich przeżycia i sposób myślenia;
• są współuczestnikami działań dzieci, co pozwala im na prowadzenie wnikliwej obserwacji i udzielanie różnorodnej pomocy;
  niczego nie narzucają, lecz pełnią rolę subtelnego kierownika, inspiratora i doradcy;
• są otwarte, szczere, autentyczne w kontaktach z dziećmi;
• traktują pytania i pomysły dzieci poważnie i z respektem;
• dostrzegają i szanują wysiłek każdego dziecka, podkreślają jego „mocne strony”, wzmacniają wiarę we własne siły i możliwości twórcze, stosują wzmocnienia pozytywne;
• pozwalają na spontaniczność i samorodną aktywność dziecka;
• poszukują sposobów na uśmiech i radość dziecka będących atrybutami ich dzieciństwa, jego akceptację w grupie poprzez stwarzanie różnorodnych sytuacji edukacyjnych;
• stwarzają sytuacje pobudzające do samodzielnego podejmowania decyzji, wyboru celu działania, jego przebiegu, efektu i oceniania;
• uczą dziecko patrzeć i naprawdę widzieć;
• inicjują sytuacje problemowe, proponują zadania, ale nie wskazują dróg rozwiązania, by dziecko miało szansę odkrywania, pokonywania trudności i doświadczania własnej skuteczności;
• stwarzają atmosferę, w której muzyka, książka, sztuka itd. stanowi naturalną część dziecięcego świata;
• są świadome swojej roli w stymulowaniu rozwoju każdego dziecka;
• czują się zobowiązane do pracy nad sobą, do refleksyjnej autokreacji, do ustawicznego doskonalenia warsztatu pracy, poszukiwania i stosowania twórczych metod pracy.

Efekty działania:

• Rozwój zdolności twórczych i muzycznych wśród wychowanków przedszkola.
• Wzrost zainteresowania dzieci światem muzyki oraz nauką gry na instrumencie.
• Rozwój zdolności plastycznych.
• Rozwój zdolności matematycznych.
• Rozwój zdolności poznawczych.

• Program profilaktyki zdrowia – wyrabianie u dzieci zachowań i nawyków przyczyniających się do prawidłowego rozwoju psychofizycznego.
• „Z uśmiechem witam przedszkola” – Program wspomagania adaptacji dziecka do przedszkola
• Dziecko leworęczne w przedszkolu
• „Myślę więc jestem” – filozofia dla dzieci – rozwijanie umiejętności dyskusji, dialogu, wspólnego dociekania
• Program Wczesnej Profilaktyki Mowy – stymulowanie rozwoju mowy u dzieci młodszych
• Program stymulowania rozwoju zdolności twórczych dzieci przy pomocy elementów synektyki
• „Książka moim przyjacielem”– wartościowe spotkania z bohaterami. Moc głośnego czytania.

System wychowawczy przedszkola – wychowanie do wartościSystem wychowawczy przedszkola, uwzględnia normy postępowania, skupione wokół następujących obszarów: pozytywny obraz własnego „ja”, bezpieczeństwo, zdrowie, kultura zachowania, umiejętność współżycia w grupie. Wartości i umiejętności, które rozwijamy w dziecku to m.in.:

• Radość życia
• Uczciwość
• Otwartość uczuć
• Poczucie odpowiedzialności
• Akceptacja różnic pomiędzy ludźmi
• Tolerancję
• Aktywność twórczą
• Zdolność do nawiązywania przyjaźni i wierności
• Umiejętność obserwacji
• Umiłowanie przyrody, roślin, zwierząt
• Pomysłowość
• Zręczność ciała i rąk
• Znajomość historii własnej rodziny, miasta, regionu, kraju
• Rozbudzanie zainteresowania sztuką, kulturą sportem
• Ciekawość wszystkiego i jej zaspokojenie